Z zestawień statystycznych wynika, że do końca 2019 r. tytułem „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata” uhonorowano niemal 28 tys. osób, z których ponad 7 tys. stanowią Polacy. Statystyki milczą jednak na temat „Sprawiedliwych”, którzy po wojnie zamieszkali na terenie obecnego województwa zachodniopomorskiego. Celem powstania książki, której drugie wydanie właśnie ukazało się na rynku, była chęć upamiętnienia czynów osób związanych z regionem, który – obok północnej części województwa lubuskiego – jest terenem działań Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej w Szczecinie, mimo że historie faktów pomocy odnoszą się do miejsc odległych od tego miasta.
„Jak ci się uda uratować, pamiętaj”. Relacje „Sprawiedliwych” i o „Sprawiedliwych” z województwa zachodniopomorskiego to drugie wydanie książki, która ukazała się w 2010 r. nakładem Oddziału IPN w Szczecinie. Obecna edycja ma nową szatę graficzną, została też poprawiona i uzupełniona. Przez ponad dziesięć lat przybyło uhonorowanych tytułem „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata”, również tych z województwa zachodniopomorskiego. W tym czasie udało mi się dotrzeć do relacji na temat kilku osób, o których wiedziałem wcześniej, ale nie dysponowałem wtedy odpowiednimi dokumentami – w pewnym momencie poszukiwania na potrzeby książki musiałem uznać za zakończone. Kolejne informacje o „Sprawiedliwych” i znajdowane materiały na ich temat stały się pretekstem do przygotowania aneksu opublikowanego w 2017 r. dzięki współpracy Oddziału Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Szczecinie z Urzędem Marszałkowskim Województwa Zachodniopomorskiego. Od tamtej pory trwały prace nad drugim wydaniem, które ostatecznie ujrzało światło dzienne pod koniec 2021 r. Zbiór zawiera czterdzieści osiem relacji „Sprawiedliwych” oraz osób opowiadających ich historie, czyli o trzynaście więcej niż w publikacji z 2010 r.
Przy pierwszym wydaniu podstawą źródłową były nagrania rozmów przeprowadzonych przeze mnie od lipca 2009 r. do marca 2010 r. z uhonorowanymi i członkami ich rodzin, a także wnioski o przyznanie tytułu „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata” złożone w polskiej sekcji Instytutu Yad Vashem, zgromadzone w archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego im. Emanuela Ringelbluma w Warszawie. Podczas spotkań i kwerend pozyskałem kopie wielu dokumentów – wspomnień, listów, notatek, fotografii z zapiskami na rewersach, co często pomagało przy opracowywaniu zasadniczych relacji do druku. Przy drugim wydaniu wykorzystałem dodatkowo akta Departamentu Sprawiedliwych wśród Narodów Świata zgromadzone w Archiwum Yad Vashem w Jerozolimie, w tym materiały sporządzone w językach: hebrajskim, jidysz i angielskim, oraz dokumenty ze zbiorów Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie.
Relacje zamieszczone w mojej książce są ułożone w porządku chronologicznym, według daty przyznania tytułu. Ponieważ wszystkie wspomnienia zamieszczone w tomie dotyczą osób już uhonorowanych, mamy pewność, że fakt niesienia pomocy Żydom został potwierdzony przez Instytut Yad Vashem, który bierze pod uwagę takie kryteria jak zakres i rodzaj udzielonej pomocy, wynikające z niej korzyści materialne lub ich brak, skalę niebezpieczeństwa i podejmowanego ryzyka, motywację osób udzielających pomocy i dostępność dowodów złożonych przez osoby ocalałe. Bo to przecież oświadczenia Żydów, którzy korzystali z pomocy w czasie okupacji, stanowią podstawę zgłoszenia wniosków. Oczywiście mogą je zgłaszać również inne osoby, na przykład sami ratujący, członkowie ich rodzin czy świadkowie wydarzeń, jednak sporządzona przez nich dokumentacja ma wówczas charakter wyłącznie pomocniczy i musi być zweryfikowana przez ocalałych.
Nie znamy dokładnej liczby zachodniopomorskich „Sprawiedliwych” – część relacji dotyczy przeżyć wojennych kilku uhonorowanych osób, cztery kolejne są tylko wzmiankowane we wstępie ze względu na brak dokumentów, o innych zapewne nie wiem. Nikt bowiem nie prowadzi zestawień „Sprawiedliwych” na podstawie ich miejsca zamieszkania po wojnie. Wówczas ludzie często migrowali, byli więc związani z danym regionem tylko przez pewien czas, co jeszcze bardziej utrudnia poszukiwania. Ponad połowa bohaterów relacji pochodziła z Kresów. Pozostali trafili na Pomorze z dzisiejszych województw: kujawsko‑pomorskiego, lubelskiego, łódzkiego, mazowieckiego, podkarpackiego, podlaskiego i świętokrzyskiego.
Losy opisanych w książce ratujących i uratowanych po wojnie były różne, tak jak różne były dzieje Polaków i Żydów, którym udało się przetrwać lata okrutnej II wojny światowej. Trafili w różne rejony Polski i świata. Ratujący zamieszkali na ziemiach, które po latach miały wejść w skład województwa zachodniopomorskiego. Większość uratowanych opuściła kraj, swoją przyszłość łącząc z Izraelem, Stanami Zjednoczonymi czy Kanadą.
Ustalenia na potrzeby książki stały się podstawą działań Oddziału IPN w Szczecinie na polu upamiętnień. Dzięki przygotowanym i udostępnionym przez nas materiałom, kilkoro żyjących „Sprawiedliwych” z regionu znalazło się wśród odznaczonych Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski za bohaterską postawę i niezwykłą odwagę wykazaną w ratowaniu życia Żydom podczas II wojny światowej oraz za wybitne zasługi w obronie godności, człowieczeństwa i praw ludzkich.
Od kilku lat realizujemy program odnawiania – a częściej po prostu budowy – pomników nagrobnych osób uhonorowanych tytułem „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata”. Wprawdzie zaczęliśmy od Cmentarza Centralnego w Szczecinie, ale nasze dalekosiężne plany obejmują obszar całego województwa. Zaprojektowaliśmy i sfinansowaliśmy nowe pomniki nagrobne Leokadii Krajewskiej (2019 r.), Heleny i Józefa Barcikowskich (2020 r.) oraz Jana Starzyka (2021 r.), a aktualnie trwają prace nad odnowieniem mogiły Łucji Łukasiewicz. Oddział IPN w Szczecinie jest organizatorem lokalnych obchodów Narodowego Dnia Pamięci Polaków ratujących Żydów pod okupacją niemiecką. O „Sprawiedliwych” pamiętamy także w listopadzie, gdy zapalamy znicze na grobach osób zasłużonych. Przed nami jeszcze daleka droga, jednak ważne, że możemy podejmować konkretne inicjatywy nie oglądając się na innych.
Paweł KNAP
