O wyjaśnienie znaczenia i pisowni słowa by prosi czytelnik moich felietonów podpisujący się jako „Pilny student prawa”. Znalazł bowiem w internecie wyraz, który go zafrapował: wychylylybyśmy – i sprowokował do postawienia pytań. Trudno mi się odnieść do tej nietypowej formy wyrazowej, bo traktuję ją jako ortograficzny żart naśladujący wymowę słowa wychylilibyśmy. Taką postać ma forma drugiej osoby liczby mnogiej trybu przypuszczającego czasownika wychylić.
Tworzenie form tego trybu jest jednym z zadań elementu słownego by: poszłabym, miałbyś, wziąłby, widzielibyśmy, pisalibyście, mówiliby itp. W formach pierwszej i drugiej osoby obu liczb cząstka -by łączy się z końcówkami czasownika: -m, -ś, -śmy, -ście. Zarówno -by, jak i czasownikowe końcówki, a także opisany w poprzednim felietonie zaimek się należą do ruchomych elementów językowych. W praktyce owa ruchomość polega na ich dowolnym szyku. Końcówki czasownikowe mogą się łączyć z różnymi wyrazami: Zrobiliśmy to i Myśmy to zrobili. W różnych miejscach zdania stawiamy też cząstkę by: Musiałaby to najpierw zrobić, Ona by to najpierw musiała zrobić. Słowo by jest tu partykułą, czyli wyrazem, który – sam niewielki – ma moc zmieniania sensu wypowiedzi. Jest wszak różnica między wychyliliśmy a wychylilibyśmy. Ale partykuły to temat na inne opowiadanie…
By jest także samodzielnym słowem, mogącym pełnić w zdaniu funkcję spójnika. Jako spójnik ma sporo zadań polegających na łączeniu członów w wypowiedzeniu złożonym. Może na przykład informować o celu: Mówił to, by zrobić wrażenie. Może sygnalizować następstwo czynności: Wrócił z wyprawy, by zaraz wyruszyć w kolejną. Może też łączyć składnik zdania z wtrąceniem: Postąpił nierozsądnie, by nie powiedzieć, głupio albo: Oto pierwsze, gorące - by tak rzec - egzemplarze tej monografii.
Ze słowem by mamy też trochę kłopotów składniowych i ortograficznych. Pierwsze wynikają z niepewności, czy formy by, aby, żeby mają takie samo znaczenie i czy można ich używać zamiennie. Można, jeśli są spójnikami. Mogę powiedzieć: Postępuj tak, by/aby/żeby się później nie wstydzić. Ich wybór zależny jest od poziomu stylistycznego tekstu. Słowo by występuje też w potocznych konstrukcjach: Jak by nie było, Co by nie powiedzieć, Kto by nie przyszedł, Gdzie by nie poszedł. Norma ich nie akceptuje, ale w zwyczaju językowym są zakorzenione.
Największe kłopoty mamy chyba z pisownią tej cząstki, bo szczegółowych reguł jest sporo. Najogólniej można powiedzieć, że jeśli by występuje w zdaniu jako spójnik, zapisujemy go rozdzielnie. Jeśli jednak jest partykułą, to pisze się albo łącznie, albo rozdzielnie, w zależności od tego, z jaką kategorią wyrazów sąsiaduje. Więc bez słownika ortograficznego ani rusz…
Życzę Państwu, by święta Wielkanocne były spokojne i pogodne.
Ewa Kołodziejek
