Co sprawia, że napisany tekst jest przejrzysty i zorganizowany? Przede wszystkim poprawna interpunkcja, a konkretnie przecinki na właściwych miejscach. O tym, że przecinek lub jego brak zmienia sens komunikatu, może świadczyć żartobliwy mem z nowym znakiem ostrzegawczym dla kierowców, w którym zabrakło przecinka: Zwolnij jeże, na co jeż do jeża: Jak to cię zwolnili?.
Są jednak takie miejsca w zdaniu, w których obecność przecinka nie wpływa istotnie na znaczenie, choć może powodować zakłócenia w odbiorze. Chodzi o zdania ze słowem czy. Stawiać przed nim przecinek czy go nie stawiać? Jeśli przecinka nie postawię, czy popełnię błąd? W tych dwóch zdaniach słowo czy raz nie wymaga przecinka, a raz go wymaga. Trzeba przyznać, że niewielu piszących wie, jakie tu rządzą zasady.
Reguła interpunkcyjna jest w tej kwestii dość skomplikowana i wymaga wiedzy gramatycznej. Słowo czy może bowiem w zdaniu występować jako partykuła albo spójnik. Jeśli jest partykułą wprowadzającą zdanie podrzędne, to przecinek jest konieczny: Powiedz mi, czy ty serca nie masz?, Nie zastanawiał się, czy to prawda. W zdaniach złożonych oddziela się przecinkiem człon podrzędny, dlatego w moim zdaniu z drugiego akapitu: Jeśli przecinka nie postawię, czy popełnię błąd? jest on konieczny. Ale jeśli wyraz czy pełni w zdaniu funkcję spójnika łączącego dwa wyrazy lub dwa zdania składowe, to przecinek jest zbędny: Pijesz kawę czy herbatę?, Jedziesz w góry czy nad morze?, Stawiać przecinek czy go nie stawiać?. Spójnik czy ma tu podobną funkcję jak spójniki i, lub, albo, ani: Wypiję kawę albo herbatę, Jadę w góry i nad morze, Nie lubi kotów ani psów.
Jeśli jednak (uwaga, komplikacja!) spójnik czy tworzy z innymi wyrazami rozbudowane dopowiedzenie, to można ten dopowiadający człon oddzielić przecinkiem. Słownik ortograficzny ilustruje to takimi przykładami: Wyjechała, czy może zachorowała?, Po roku zwolnił się z pracy, czy raczej został zwolniony. Czasem niełatwo jest wskazać na różnicę w składni decydującą o przecinku. Porównajmy zdanie bez przecinka: Pojedziesz w góry czy raczej nad morze? ze zdaniem z przecinkiem: Wyjechała, czy może zachorowała?. W pierwszym spójnik czy łączy wyrazy współrzędne, wymienne, wyłączające się. W drugim za spójnikiem czy stoją wyrazy dopowiadające, dopełniające treść zdania.
Jeśli w zdaniu spójnik czy powtarza się, to przed drugim i następnymi stawiamy przecinek: Czy świątek, czy piątek, czy upał, czy mróz – musiał pracować, Czy już wstałeś, czy jeszcze śpisz?. Ale czasem zdanie może być bardziej skomplikowane: Zapytał, czy napije się kawy czy herbaty. Tu, wbrew pozorom, nie ma powtarzających się spójników, bo każde czy pełni inną funkcję. W pierwszym członie: czy napije się jest partykułą wprowadzającą zdanie podrzędne, więc przecinek jest konieczny. W drugim członie: kawy czy herbaty jest spójnikiem łączącym wyrazy równorzędne niewymagającym przecinka.
Te dość rozbudowane zasady są szczegółowo omówione w słowniku „Gdzie postawić przecinek? Poradnik ze słownikiem” autorstwa Jerzego Podrackiego i Aliny Gałązki. Często z niego korzystam, by upewnić się, że nie błądzę, więc i Czytelnikom gorąco go polecam.
Ewa Kołodziejek
