Jeśli chcesz dobrze zdać egzamin, musisz przysiąść fałdów – słyszeliśmy w czasach szkolnych od swoich rodziców i nauczycieli. Nie wiem, czy ten zwrot jest dziś jeszcze powszechnie znany i czy młode pokolenie rozumie, o jakie fałdy w nim chodzi. Studenci pytani o znaczenie słów fałd, fałda kojarzyli je przede wszystkim z tłuszczem na brzuchu, rzadziej z materiałem, a najrzadziej z nierównością skał.
Tymczasem w przysiadaniu fałdów chodzi o fałdy na materiale. To stare powiedzenie, sięgające czasów, gdy dawni studenci, zwani żakami, wkuwali w zimnych pomieszczeniach łacińskie teksty. Długie siedzenie nad książkami powodowało, że się suknia, płaszcz czy inne okrycia gniotły, materiał załamywał i takie właśnie fałdy na nim powstawały. Dziś materiały mniej się gniotą, młodzież krócej siedzi nad książkami, to i powiedzenie wychodzi z użycia, a fałdy się kojarzą głównie z niedoskonałym brzuchem.
W zwrocie przysiąść fałdów rzeczownik ma rodzaj męski, na co wskazuje końcówka -ów. Czy zatem zakładka w materiale to fałd czy fałda? Współczesne i dawniejsze słowniki języka polskiego podają, że obie formy gramatyczne odnoszą się i do zagięcia materiału, i do pofałdowanej skóry. Tylko znaczenie geologiczne: ‘plastyczne wygięcie warstw skalnych’ ma formę męską: fałd.
Czy to dobrze, że fałdy są dwurodzajowe? Pozornie tak, bo bez względu na to, jaką formę gramatyczną wybierzemy: fałd kotary i fałda skóry, nie popełnimy błędu. Podobnie jest z innymi rzeczownikami mogącymi występować w dwóch rodzajach: rodzynek i rodzynka, zawias i zawiasa, podkoszulek i podkoszulka, frędzel i frędzla, skwarek i skwarka, aster i astra. Wybór formy zależy tylko od naszych indywidualnych upodobań. Dwa rodzaje mogą mieć też rzeczowniki: cytat i cytata, klusek i kluska, chociaż cytata i klusek mają zasięg ograniczony regionalnie.
Jednak w gruncie rzeczy nie lubimy takiej dowolności wyboru, wolimy jednoznaczność, a nawet rygorystyczność normy językowej. Dwurodzajowość niektórych rzeczowników powoduje niepewność, jaki rodzaj gramatyczny mają inne rzeczowniki. Wiele osób waha się na przykład, która forma jest poprawna: ten pomarańcz czy ta pomarańcza, ten strucel czy ta strucla. Na razie oba rzeczowniki mają rodzaj żeński: pomarańcza i strucla, ale jeśli się będziemy tak wahać…
Bo to właśnie nasze upodobania powodują, że coś się w języku zmienia. Wolimy męski cytat, ale żeńską kluskę, więc cytata i klusek wyszły z powszechnego użycia. Faworyzujemy żeńską podkoszulkę, skutecznie rywalizującą z męskim podkoszulkiem, dlatego norma potoczna polszczyzny ją zaakceptowała. Mieszkańcy Pomorza Zachodniego częściej wybierają zawias, a mieszkańcy Mazowsza zawiasę. Może więc i żeńska fałda zdominuje męski fałd, który na moje ucho jest już znacznie rzadziej używany?
Ewa Kołodziejek
