„Dziś w Radiu Nowy Świat usłyszałem takie zdanie: Gitarzysta kupił świetną gitarę i wie jak jej używać – pisze korespondent uniwersyteckiej poradni językowej. – Uderzył mnie tutaj zaimek w celowniku jej. Moim zdaniem redaktor popełnił błąd, używając celownika zamiast biernika. Ja bym powiedział: Kupił gitarę i wie, jak ją używać. Czy mam rację?” – pyta.
Przykro mi, ale korespondent nie ma racji, gdy zarzuca błąd redaktorowi Radia Nowy Świat. Czasownik używać zawsze łączy się z dopełniaczem: Używam gitary, Używam jej. Formy ją można użyć w takim na przykład zdaniu: Mam gitarę i mogę ją sprzedać, ponieważ czasownik sprzedać łączy się z biernikiem. Warto zwrócić uwagę, że forma jej w pierwszym przykładzie to nie celownik zaimka ja, tylko dopełniacz; w obu przypadkach gramatycznych zaimek osobowy ona przybiera taką samą postać.
Kłopoty z czasownikami wynikają z ich różnych wymagań składniowych. Na przykład czasownik potrzebować łączy się z dopełniaczem: Potrzebuję pieniędzy, Potrzebuję komputera, Potrzebuję powietrza. Częste łączenie go z biernikiem, np. Potrzebuję komputer jest niepoprawne. Czasownik dziękować łączy się z celownikiem: Dziękuję mamie, Dziękuję profesorom. Z celownikiem łączy się także czasownik dać: Daj mi słowo, Daj ojcu wody/wodę. Łączenie czasownika dać z przyimkiem dla i z dopełniaczem: Daj dla taty jest charakterystyczne dla polszczyzny kresowej, ale w języku ogólnym należy go unikać.
Wróćmy jeszcze do ciekawego zdania: Daj ojcu wody/wodę. Forma rzeczownika: wody albo wodę zależy od sensu zdania, a konkretnie od tego, czy rzeczownik woda (lub inny, na przykład chleb, zupa) oznacza część czy całość. Jeśli użyjemy dopełniacza: daj wody, zupy, chleba to mówimy o części: daj niewiele, daj trochę. Jeśli użyjemy biernika: daj zupę, wodę, chleb, to mówimy o całości: talerz zupy, butelkę wody, porcję chleba.
Ciekawy składniowo jest czasownik dotknąć, który w zależności od znaczenia łączy się z różnymi przypadkami rzeczownika. Jeśli wyrazu dotknąć użyjemy w znaczeniu ‘położyć rękę na kimś, na czymś’, to użyjemy dopełniacza: Dotknął ściany, Dotknęła włosów. Jeśli natomiast dotknąć znaczy ‘sprawić przykrość’ lub ‘doświadczyć czegoś niepożądanego’, to trzeba rzeczownik postawić w bierniku: Jego zachowanie dotknęło mnie do żywego, Zakaz reklamy papierosów dotknie ich dochodowe przedsiębiorstwo.
Czy jest jakaś reguła, której się można nauczyć, by nie robić błędów? Nie ma. Każdy czasownik trzeba traktować indywidualnie i pod względem składniowym, i znaczeniowym. Najlepiej się uczyć podczas lektury książek i dobrych czasopism. No i zawsze warto rozwiewać wątpliwości: zaglądać do słowników albo pisać do poradni językowych.
Ewa Kołodziejek
