Choć o skrótach i skrótowcach pisałam już niejeden raz, to wciąż pojawiają się nowe kwestie związane z ich użyciem. Wbrew pozorom te dwa pojęcia nie są tożsame, choć oba informują, że jakaś forma słowna w jakiś sposób została skrócona.
Skróty występują tylko w tekście pisanym, ale odczytywane są w pełnym brzmieniu. Studenci wpisują do indeksu skrócone nazwy tytułów naukowych swoich wykładowców i pilnują właściwie postawionych kropek: prof. dr hab., mgr, doc. Urzędnicy w różnych dokumentach stosują skróty kancelaryjnych sformułowań: ds., ww., jw., aa, a odbiorca odczytuje: do spraw, wyżej wymieniony, jak wyżej, ad acta. Skróty ekonomizują tekst pisany, który zajmuje na papierze lub na ekranie mniej miejsca. Ma to istotne znaczenie w tekstach o charakterze informacyjnym, ale w tekstach uroczystych powinniśmy skracania wyrazów unikać.
Skrótowce natomiast to samodzielne wyrazy powstałe z pierwszych liter nazwy wielowyrazowej. Ich zadaniem jest w syntetycznej formie przekazać treść rozbudowanej nazwy własnej. ZUS, PKO, PZU to skrótowce powszechnie znane. Inne są rozpoznawalne środowiskowo: ZBiLK ‘Zarząd Budynków i Lokali Komunalnych’, CPK ‘Centralny Port Komunikacyjny’, NCK ‘Narodowe Centrum Kultury’.
Skrótowce zachowują się w tekstach jak rzeczowniki, czyli przybierają różne formy gramatyczne: ZUS-u, ZBiLK-iem. Regułom odmiany podlega też skrótowiec IKEA, utworzony od pierwszych liter imienia i nazwiska założyciela firmy oraz nazw miejscowych z nim związanych. Chociaż w tekstach reklamowych i prasowych IKEA pojawia się głównie mianowniku, to nie ma przeszkód, żeby tę nazwę odmieniać: idziemy do IKEI, cieszymy się IKEĄ.
Jednak najwięcej kłopotów sprawia nam rodzaj gramatyczny skrótowców. Ustalamy go na dwa sposoby. Skrótowiec może mieć taki sam rodzaj, jak najważniejszy człon nazwy: ZUS jest rodzaju męskiego, bo to Zakład Ubezpieczeń Społecznych, CePeLiA żeńskiego, bo to Centrala Przemysłu Ludowego i Artystycznego, a PWN nijakiego, bo to Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Możemy też wziąć pod uwagę wymowę. Jeśli skrótowiec kończy się na spółgłoskę, to ma rodzaj męski, jeśli na samogłoskę -a, to żeński, a jeśli na samogłoski -o, -e, -i, -u, to nijaki.
Jak widać, są takie skrótowce, które mogą mieć dwa rodzaje: PiS – męski (bo zakończony na spółgłoskę) i nijaki (bo: prawo), PO – nijaki (zakończony na -o) i żeński (platforma), PSL – męski (zakończony na spółgłoskę) i nijaki (stronnictwo), NCK – żeński (bo w wymowie zakończony na -a) i nijaki (bo: centrum) To, jaki rodzaj wybierzemy, zależy od nas samych, ważne tylko, byśmy byli w swoich wyborach konsekwentni.
Nie tylko nazwy własne mogą mieć skróconą postać. W słownictwie młodzieżowym aż się roi od nietypowych skrótowców, ale mnie się szczególnie podoba żartobliwy RiGCz, czyli ‘rozum i godność człowieka’. Wymawia się go głoskowo i odmienia jak rzeczownik męski. Można nie mieć za grosz RiGCz-u, czyli być głupim i bezmyślnym. Albo mieć dużo RiGCz-u, być godnym i honorowym. Zachęcam do przejrzenia internetu, bo zawsze warto wiedzieć, o czym i jak nasza młodzież mówi i pisze.
Ewa Kołodziejek
