Napisał do mnie znajomy, który od dłuższego czasu mieszka z rodziną za granicą: „W naszym norweskim domu dbamy jak najmocniej o czystość polszczyzny. Dlatego nasza córeczka mówi, że coś razem zrobiliśmy, a nie zrobiliśmy. Ale sam miewam problem z normą. Bo oto zdarza mi się słyszeć fabryka, choć intuicyjnie wydaje się poprawna fabryka. Albo analiza, choć nie wiem, dlaczego nie analiza. Skąd to? Jak to? Co tak, a co nie?” – pyta.
Zacznijmy od sprawy podstawowej: cechą naszego języka jest stały akcent wyrazowy na drugiej sylabie od końca. Od tej zasady obowiązuje jednak kilka wyjątków, zwłaszcza w wymowie starannej. Wyjątkowe jest to, że słowa pochodzące z łaciny zakończone na -yka, -ika, na przykład fizyka, technika akcentujemy na trzeciej sylabie od końca. Z łaciny pochodzi też fabryka, pewnie dlatego mój znajomy słyszy czasem przesunięty w tym słowie akcent. Łacińskie pochodzenie jest ważne, bo nie każdy wyraz zakończony na -ika, -yka może być tak akcentowany. Słowa bijatyka, pijatyka czy motyka akcentujemy tradycyjnie.
Akcent na trzeciej sylabie od końca mają też liczebniki złożone z dwóch członów, np. czterysta, siedemset, osiemset. Pierwszy człon akcentowany jest tak jakby występował samodzielnie, na drugiej od końca: cztery, siedem, osiem i nie zmienia tego przyłączenie form liczebnika sto: -sta, -set. W konsekwencji liczebnik złożony akcentowany jest na trzeciej sylabie od końca.
Podobnie jest w formach czasowników liczby mnogiej czasu przeszłego, które akcentujemy na trzeciej sylabie: poszliśmy, widziałyśmy. I tu, podobnie jak w liczebnikach złożonych, formy o stałym akcencie na drugiej sylabie: poszli, widziały przyłączają nieakcentowaną ruchomą cząstkę -śmy, a w trybie przypuszczającym jeszcze nieakcentowaną cząstkę -by, dlatego akcent przesuwa się w nich na trzecią albo na czwartą sylabę od końca wyrazu: robiliśmy, robilibyśmy.
Trzecia sylaba od końca jest też akcentowana w spójnikach zawierających cząstki -śmy, -ście oraz cząstkę -by, np. abyśmy, żebyście, jeśliby, jeżeliby. Oprócz wymienionych grup wyrazów są jeszcze inne słowa obcego pochodzenia, które akcentujemy tradycyjnie na trzeciej od końca, na przykład: uniwersytet, komitet, analiza, prezydent, maksimum.
Tyle norma językowa i zasady odnoszące się do starannej wymowy. Na co dzień jednak posługujemy się swobodnym językiem potocznym, z którego zwykle eliminujemy wyjątki. Dlatego też ujednolicamy akcent wyrazowy i stosujemy nadrzędną regułę akcentowania wyrazów na drugiej sylabie od końca.
Więc jeśli córeczka mojego znajomego stosuje zasady starannej wymowy, to pozostaje się tylko cieszyć, że w rodzinie dba się o wysoką jakość języka ojczystego. Ale gdyby jednolicie akcentowała wszystkie słowa, to nie ma powodu do zmartwień, bo też będzie mówić poprawnie, jak większość Polaków.©℗
Ewa KOŁODZIEJEK
