– Mam kłopot z odmianą nazwiska Janek Sotek. Czy zwracam się do Janka Sotka czy jednak do Janka Sotek? – pyta korespondent poradni językowej. O nazwiskach pisałam już wiele razy, skoro jednak pojawiają się pytania, to widać, że trzeba te zasady powtarzać.
Od razu chcę rozwiać wątpliwości internauty: zwracam się do Janka Sotka. Nazwiska są odmienne, więc tak jak inne wyrazy podlegają regułom gramatycznym polszczyzny. Cały kłopot w tym, by dopasować nazwisko do wzorca odmiany. Nie jest to sprawa łatwa, dlatego wiele osób, bojąc się popełnienia błędu, rezygnuje z form innych niż mianownikowa. A to jest właśnie błąd!
Obawiamy się na przykład wymiany głosek w nazwisku. Dotyczy to zwłaszcza nazwisk z tematycznym ch, które w celowniku i miejscowniku musi się wymienić na głoskę sz. Zdarza się, że właściciele nazwisk takich, jak Mucha, Socha, Wiecha mają wątpliwości, gdy czytają, że przyznano nagrodę Annie Musze, Radkowi Sosze czy Eli Wiesze. To są poprawne formy! Wszak nie mamy wątpliwości, gdy mówimy o pospolitej musze chodzącej po ścianie, czy o wiesze zatkniętej na dachu ukończonego budynku. A i o Rafale Zawierusze, naszym eksportowym aktorze, chętnie dyskutujemy.
Są też nazwiska tożsame z nazwami pospolitymi, które jednak odmieniają się inaczej ich pospolite odpowiedniki. Nazwiska jednosylabowe: Dąb, Wąż, Błąd, Ksiądz nie mają wymiany tematycznych głosek: Dąba, Wąża, Błąda, Ksiądza. Nazwiska dwusylabowe mogą mieć dwa wzorce odmiany: Kozioła, Kocioła, Gołąba, Orzeła albo Kozła, Kotła, Gołębia, Orła. Ten drugi uznany jest za mniej staranny, ale poprawny.
W nazwisku Dzień tkwi inny problem, bo choć jest jednosylabowe, to kończy je cząstka -eń, w której -e jest zwykle ruchome, jak w nazwie pospolitej: dnia, dniowi, dniem, o dniu. Z tego powodu nazwisko Dzień można odmieniać dwojako: Dzienia albo Dnia, Dzieniowi albo Dniowi, Dzieniem albo Dniem, o Dzieniu albo Dniu. Ja polecam pierwszy wzorzec odmiany, z tematycznym -e-, odróżniającym nazwisko od wyrazu pospolitego. Ale profesor Miodek w swojej książce „Rozmyślajcie nad mową!” poleca formy z ruchomym -e-, więc wybór należy do właściciela.
W grupie nazwisk z ruchomym -e- mieści się także nasze tytułowe nazwisko Sotek, które odmienia się podobnie jak Kotek, Drążek, Kaczmarek i inne zakończone cząstką -ek: Sotka, Kotka, Drążka, Kaczmarka. W zasadzie nie ma tu wyjątków oprócz – rzecz jasna – nazwisk jednosylabowych, np. Sek – Seka, Sekowi, Bek – Beka, Bekowi. Tej regule opiera się jednak nazwisko Sarosiek, którego właściciele zachowują tematyczne -e: Sarosieka, Sarosiekowi. Można i tak, ważne, by je odmieniać. Wszak – jak mówił uczony Hugo Steinhaus – jesteśmy właścicielami swoich nazwisk w mianowniku, w pozostałych przypadkach rządzi nimi gramatyka.
Ewa Kołodziejek
